Suy Tuyến Thượng Thận Do Lạm Dụng Thuốc Corticoid Có Nguy Hiểm Không?

Một trong những nguyên nhân gây suy tuyến thượng thận là do dùng không đúng cách thuốc có chứa Corticoid. Corticoid là nhóm thuốc thường được sử dụng trong điều trị các bệnh lý liên quan đến viêm dị ứng và miễn dịch.

Suy tuyến thượng thận do lạm dụng thuốc corticoid là một vấn đề y tế nghiêm trọng mà người dùng corticoid cần phải hiểu và cân nhắc. Trong bài viết này, chúng ta sẽ tìm hiểu về nguyên nhân gây suy tuyến thượng thận do lạm dụng thuốc chứa corticoid, nhận biết triệu chứng, và cách phòng ngừa tình trạng này.

Suy tuyến thượng thận do lạm dụng thuốc corticoid có nguy hiểm không?

1. Suy tuyến thượng thận là gì?

Suy tuyến thượng thận là tình trạng tuyến thượng thận sản xuất giảm glucocorticoids hoặc mineralcorticoids hoặc cả hai, dẫn đến rối loạn các quá trình chuyển hóa trong cơ thể, ảnh hưởng rất nghiêm trọng đến sức khỏe của bệnh nhân, thậm chí gây tử vong. Nguyên nhân thường gặp trên lâm sàng do điều trị quá liều và kéo dài cortisol hoặc các steroid tổng hợp giống cortisol.

Suy tuyến thượng thận bao gồm 2 loại: suy tuyến thượng thận nguyên phát (bệnh Addison) và suy tuyến thượng thận thứ phát (thiếu hụt hormone hướng vỏ thượng thận). Trên thực tế, người ta thường bắt gặp suy tuyến thượng thận thứ phát do thuốc chứa corticoid gây nên.

2. Các triệu chứng suy tuyến thượng thận do lạm dụng thuốc corticoid

Suy tuyến thượng thận do thuốc là bệnh thường gặp nhất trong lâm sàng và biến chứng nặng nề như suy tuyến thượng thận cấp, suy kiệt rối loạn điện giải nặng, nhiễm trùng cơ hội. Đây là hậu quả của tình trạng lạm dụng thuốc corticoid kéo dài không có kiểm soát. Thường gặp trong các bệnh lý xương khớp, bệnh về máu, hen phế quản. đặc biêt, trong thời gian gần đây, một số bệnh nhân sử dụng các thuốc đông y không rõ nguồn gốc, thuốc giảm đau, chống dị ứng nhưng lạm dụng liều lượng.

Biểu hiện lâm sàng của suy thượng thận do thuốc phản ánh tác dụng sinh học của quá trình tiết hormon của vỏ thượng thận gây ảnh hưởng rất nhiều tới tổ chức và hệ thống cơ quan của cơ thể như: hình thể, tâm - thần kinh, hành vi, tổ chức dưới da và tổ chức mỡ, hệ thống cơ xương… Các triệu chứng suy tuyến thượng thận cấp do lạm dụng thuốc corticoid thường nặng và xuất hiện đột ngột. Các bệnh nhân thường đi khám ở giai đoạn muộn khi có triệu chứng điển hình. Thậm chí một số bệnh nhân tử vong trước khi được điều trị.

2.1. Các triệu chứng suy tuyến thượng thận do lạm dụng thuốc corticoid thường gặp bao gồm:

• Mệt mỏi, rối loạn tiêu hóa…

• Thay đổi hình thể: Sự phân bố của tổ chức mỡ cũng thay đổi gây nên các hiện tượng: mặt tròn như mặt trăng, béo trung tâm (béo thân), hố thượng đòn đầy, lắng đọng mỡ giữa 2 vai (vai trâu)…

• Đỏ da và da mỏng do teo lớp thượng bì và tổ chức dưới da kết hợp với hiện tượng giãn mạch dưới da. Những vết rạn da màu đỏ tím rộng từ 0,5 - 2 cm, sờ có cảm giác lõm so với mặt da bình thường. Những vết rạn này thường ở bụng, mông, đùi, nếp lằn vú, nách, khoeo, trường hợp nặng có thể rạn da toàn thân.

• Tăng huyết áp cả tối đa và tối thiểu. Các biến chứng tim, thận, não, mắt…do tăng huyết áp góp phần làm bệnh nặng thêm và tăng tỷ lệ tử vong.

• Rối loạn dung nạp glucose hoặc đái tháo đường.

• Biểu hiện cơ xương khớp: Yếu cơ, teo cơ gốc chi nhưng cơ lực ngọn chi vẫn bình thường. Loãng xương, biểu hiện đau ở khung chậu, đau rễ thần kinh, gãy xương tự nhiên, xẹp đốt sống…

• Vết thương lâu lành, dễ bị nhiễm khuẩn.

• Rối loạn sinh dục, mất kinh, rối loạn cương dương…

• Rối loạn tâm thần, trầm cảm…

• Loét dạ dày, tá tràng…

• Trên mắt: Tăng nhãn áp, đục thủy tinh thể…Có thể gây thủng giác mạc ở người nhiễm virus herpes ở mắt.

• Tại miệng: Với những trường hợp dùng GCs dạng xịt có thể gây nhiễm nấm Candida ở miệng, ho, khó phát âm, khàn tiếng.

• Trường hợp nặng, bệnh nhân có thể bị suy thượng thận cấp. Đây là một cấp cứu nội khoa do thiếu hụt corticoid cấp tính, ít nhiều đi kèm với thiếu corticoid khoáng. Bệnh cảnh lâm sàng thường nặng nhanh trong vài giờ. Một số biểu hiện lâm sàng: Rối loạn tiêu hóa, rối loạn tâm thần (mệt lả đến hôn mê, hoặc ngược lại kích thích, nói sảng, lẫn lộn…), hạ huyết áp thậm chí trụy tim mạch, dấu hiệu mất nước ngoại bào (sốt dù không có nhiễm trùng, đau cơ...).

2.2. Dấu hiệu suy tuyến thượng thận cấp do lạm dụng thuốc corticoid cần lưu ý:

• Đau bụng.

• Nôn.

• Tiêu chảy nhiều gây mất nước nặng.

• Hạ huyết áp.

• Mất ý thức, lơ mơ, có thể hôn mê.

Suy tuyến thượng thận cấp do lạm dụng thuốc corticoid là trường hợp cấp cứu khẩn cấp

Suy thượng thận cấp là một cấp cứu nội khoa do thiếu hụt corticoid cấp tính (Cortisol, Aldosteron). Chẩn đoán bệnh thường khó khăn do triệu chứng lâm sàng và sinh học không đặc hiệu. Chẩn đoán sẽ thuận lợi hơn nếu được nghĩ đến, đây là một trong những nguyên nhân gây tử vong, bệnh thường bị bỏ sót với chẩn đoán trụy tim mạch không rõ nguyên nhân. Do vậy cần được điều trị kịp thời, tại chỗ ngay khi chưa được chẩn đoán xác định, mới chỉ có vài triệu chứng nghi ngờ. Người bệnh nên cẩn trọng khi sử dụng các loại thuốc có chứa Corticoid. Tốt nhất nên đi khám để được bác sĩ kê đơn.

Khi có các dấu hiệu mắc Suy tuyến thượng thận, người bệnh cần đến gặp bác sĩ chuyên khoa Nội tiết để khám và chẩn đoán, điều trị, tránh suy tuyến thượng thận cấp gây nguy hiểm đối với tính mạng người bệnh.

3. Lạm dụng thuốc corticoid và nguy cơ mắc chứng suy tuyến thượng thận

Phía trên 2 thận có 2 tuyến thượng thận hình tam giác, kích thước nhỏ xíu như đầu đũa. Thượng thận là tuyến nội tiết, nó tiết ra 1 số hormon trong đó có cortisol chịu trách nhiệm điều hòa chuyển hóa carbohydrate trong cơ thể (nên còn gọi là hormon glucocorticoid - corticoid chuyển hóa glucose), và duy trì chức năng tim mạch, huyết áp. Ngoài ra nó còn có một tác dụng quan trọng khác là làm giảm viêm và ức chế miễn dịch.  Dựa trên đặc điểm này, từ năm 1948 người ta đã sản xuất ra các loại thuốc glucocorticoid tổng hợp có tác dụng chống viêm mạnh để khởi đầu là điều trị viêm khớp rất hiệu quả, và phát minh này đã giúp Bs Hench được nhận giải Nobel y học năm 1950.

Sau thời điểm trên, các thuốc glucocorticoid tổng hợp như Prednisolone, Methylprednisolone, Dexamethasone... được sử dụng rất rộng rãi trong nhiều lĩnh vực của y học như ghép tạng, dị ứng, viêm khớp, hen phế quản, và cả để điều trị Covid-19... nhưng bắt đầu từ đó có sự lạm dụng các thuốc này, ước tính có khoảng 1% dân số Mỹ sử dụng thường xuyên các thuốc này. Tình hình trở nên rất tệ ở Việt Nam, khi ai cũng có thể tự mua được các thuốc này, theo đơn hoặc theo mách bảo của người khác, dùng để điều trị hầm bà làng các bệnh như viêm họng, viêm mũi dị ứng, viêm da, đau lưng, viêm phổi, hen suyễn... dưới các dạng bôi, hít, uống, và tiêm... mà không biết rằng các thuốc này có thể gây rất nhiều tác dụng phụ nguy hiểm như đái tháo đường, tăng huyết áp, viêm loét dạ dày, đục thủy tinh thể, loãng xương, gãy xương, xuất huyết dưới da, hoại tử chỏm xương đùi, hạ kali máu, dễ bị nhiễm trùng, các vết loét lâu liền... thậm chí là rối loạn tâm thần. Tình hình tồi tệ hơn khi gần đây các thuốc corticoid này được trộn lẫn vào nhiều loại thuốc được quảng cáo là “đông y” chữa bách bệnh. Do suy nghĩ thuốc “đông y” là lành và an toàn nên nhiều người dùng vô tội vạ, và sau 1 thời gian bị lệ thuộc vào thuốc, đồng nghĩa với các tác dụng phụ càng nặng hơn. Những người này có đặc điểm chung là biến đổi về hình thể kiểm mặt tròn đỏ, béo bụng nhưng chân tay lại bị teo, da mỏng và dễ bị bầm tím khi va chạm, bụng và đùi có nhiều vết rạn da đỏ....

Tác dụng phụ nguy hiểm nhất của lạm dụng corticoid là suy thượng thận do thuốc, với các biểu hiện mệt mỏi thường xuyên, huyết áp thấp, có thể tụt huyết áp, và đã có trường hợp bị tử vong. Việc uống quá nhiều thuốc corticoid sẽ ức chế các hoạt động của tuyến thượng thận, gây ra các các triệu chứng như mệt mỏi, chán ăn, huyết áp rất thấp, nhịp tim nhanh,... Thậm chí, khi ngừng uống thuốc này thì tuyến thượng thận cũng mất khả năng phục hồi về trạng thái hoạt động bình thường.

Vì sao lạm dụng thuốc corticoid lại có nguy cơ mắc chứng suy tuyến thượng thận?

Bệnh có thể trầm trọng và đe dọa tính mạng nếu người bệnh đồng thời gặp phải stress hoặc chấn thương, phẫu thuật… Dùng Corticoid lâu dài hoặc tự ý sử dụng, không theo chỉ định của bác sĩ có thể khiến bệnh nhân bị suy tuyến thượng thận cấp.

4. Tại sao sử dụng thuốc corticoid lại bị suy tuyến thượng thận?

Suy thượng thận do điều trị glucocorticoid là nguyên nhân thường gặp nhất trong các nguyên nhân suy thượng thận thứ phát, xảy ra do glucocorticoid ức chế vùng hạ đồi tuyến yên làm giảm tiết ACTH.

Nguyên nhân do dùng glucocorticoid kéo dài: prednisolon, hydrocortisol, dexamethason… loại glucocorticoid hít, tiêm khớp, tiêm bắp bị sử dụng quá mức; glucocorticoid được trộn trong thuốc gia truyền, thuốc đông y, Thực phẩm chức năng không rõ nguồn gốc xuất xứ…

Tương tự như hội chứng Cushing thực sự do tuyến thượng thận bài tiết glucocorticoid quá mức, nếu dùng thuốc corticoid liều cao và dài ngày, người bệnh cũng có các triệu chứng điển hình như rậm lông, tăng cân, mặt tròn, béo trung tâm, tích tụ mỡ ở vùng cổ, sau gáy, mặt tròn đỏ, da mỏng, rạn da, yếu cơ gốc chi, đi lại khó khăn. Khi bị tổn thương da sẽ thấy vết thương khó lành; đi khám còn phát hiện ra huyết áp tăng cao khó kiểm soát hay rối loạn dung nạp đường huyết. Một số trường hợp còn bị rối loạn tâm thần, kích động, không kiểm soát hành vi, nhất là khi dùng corticoid ở trẻ nhỏ hay người lớn tuổi.

Nếu ngừng thuốc đột ngột người bệnh sẽ có biểu hiện của hội chứng cai thuốc như khó chịu, mệt mỏi, uể oải liên tục, thiếu sức sống, chán ăn, đau nhức cơ xương khớp... Thậm chí, ở một số bệnh nhân đã dùng liều rất cao và kéo dài, khi ngưng cung cấp corticoid, tình trạng huyết động cũng sẽ bị ảnh hưởng, trụy mạch và tuần hoàn, dễ nguy kịch đến tính mạng. Nên việc điều trị cai glucocorticoid cần có bác sĩ lên kế hoạch cai thuốc.

5. Suy tuyến thượng thận do lạm dụng thuốc corticoid có nguy hiểm không?

Suy thượng thận do dùng corticoid là một tình trạng đáng báo động trong cộng đồng, gây suy mòn sức khỏe về lâu dài. Việc phòng tránh vẫn luôn đóng vai trò quan trọng nhất. Người bệnh chỉ được kê toa sử dụng corticoid đúng chỉ định, tuân thủ liều và lượng, tránh lạm dụng. Các loại thuốc hoặc Thực phẩm chức năng trước khi sử dụng cần tham khảo ý kiến bác sĩ. Tuyệt đối không được tự ý dùng các loại thuốc hay Thực phẩm chức năng lưu hành trên thị trường mà không rõ xuất xứ, nguồn gốc, vừa không giúp điều trị bệnh, vừa có thể gây nguy hiểm đến sức khỏe.

Hiện nay, tình trạng lạm dụng các loại thuốc glucocorticoid (thường gọi tắt là corticoid) đang diễn ra khá phổ biến ở không ít các cơ sở khám chữa bệnh tư nhân/nhà thuốc gia truyền trên khắp các tỉnh thành trong cả nước, đặc biệt là vùng nông thôn, vùng miền núi mà hệ thống y tế chưa phổ biến hết kiến thức cho ngườu dân. Rất nhiều người bệnh đang phải gánh chịu những hậu quả vô cùng nghiêm trọng do việc lạm dụng các thuốc này như suy thượng thận cấp, lâu dài có thể gây loãng xương/gãy xương, tăng đường máu… là hậu quả của sử dụng corticoid không đúng chỉ định, trong khi bệnh chính thì vẫn ngày càng nặng lên.

Ðể tránh bị rơi vào cảnh “tiền mất tật mang” do lạm dụng corticoid, mỗi người bệnh tuyệt đối không được tự ý dùng corticoid dưới mọi hình thức nếu như chưa có chỉ định từ bác sỹ, đồng thời khi thấy các dấu hiệu bất thường trong cơ thể cần đến kiểm tra tại các cơ sở y tế uy tín và theo đúng chuyên khoa, không nên dễ dàng nghe theo những lời mách bảo thiếu căn cứ.

Suy tuyến thượng thận cấp là một cấp cứu nội khoa nguy hiểm. Khi thấy các triệu chứng trên, người bệnh cần được đưa đi cấp cứu ngay.

Bệnh nhân suy tuyến thượng thận mạn, các triệu chứng có thể diễn tiến từ từ, người bệnh cần đi khám để được chẩn đoán và điều trị sớm, tránh biến chứng.

Suy tuyến thượng thận do lạm dụng thuốc corticoid có nguy hiểm không?

6. Suy tuyến thượng thận do lạm dụng thuốc corticoid liệu có điều trị được không?

Bình thường hoạt động của tuyến thượng thận được điều hòa bởi tuyến yên, tuyến yên tiết ra hormon ACTH kích thích tuyến thượng thận tăng sản xuất Cortisol, và khi nồng độ Cortisol trong máu cao sẽ phát tín hiệu lên tuyến yên để tuyến yên biết và giảm tiết ACTH, và hoạt động của tuyến thượng thận sẽ được giảm xuống. Ngược lại khi nồng độ cortisol máu giảm hoặc khi cơ thể cần nhiều cortisol (như khi bị ốm, sốt hay stress...) thì tuyến yên sẽ tiết ra nhiều ACTH hơn để kích thích tuyến thượng thận hoạt động mạnh hơn, tăng tiết cortisol để đáp ứng nhu cầu của cơ thể.

Khi sử dụng quá nhiều thuốc glucocorticoid thì nồng độ corticoid (có cấu trúc tương đối giống với Cortisol) tăng cao trong máu sẽ phát tín hiệu (thực chất là ức chế) để tuyến yên không tiết ra hormon ACTH nữa, hậu quả là tuyến thượng thận sẽ không hoạt động. Nếu tình trạng này kéo dài thì tuyến thượng thận sẽ bị teo, và khi cơ thể cần nó sẽ không thể tiết ra Cortisol được nữa. Khi đó cơ thể sẽ rơi vào tình trạng suy thượng thận. Lưu ý là lạm dụng thuốc corticoid có thể gây suy thượng thận rất sớm, chỉ sau 2 tuần dùng thuốc, và nguy cơ gây suy thượng thận nặng nếu dùng thuốc liều cao, dùng đường tiêm, dùng nhiều lần trong ngày, dùng liên tục trong thời gian dài, dùng các thuốc tác dụng mạnh như Dexamethasone (rất hay có trong các thuốc đông y trá hình)... Quá trình này giống như một người tự nhiên được cho rất nhiều tiền thì sẽ sinh thói quen lười biếng, ngủ nhiều, và mất khả năng lao động khi cần. Những người này, nếu bị nhiễm khuẩn, thì rất dễ bị shock và trụy tim mạch rồi tử vong nếu không được điều trị kịp thời.

Điều trị suy thượng thận do thuốc giống như quá trình cai nghiện thuốc phiện. Đầu tiên cần ngừng ngay các thuốc corticoid đang dùng và đổi sang loại thuốc nhẹ nhất, ít gây ức chế tuyến yên nhất là Hydrocortisone với liều vừa đủ cho cơ thể cần. Đồng thời phải điều trị các bệnh lý đi kèm, bệnh lý là nguyên nhân khiến người ta tìm đến Corticoid. Tuy nhiên do tuyến thượng thận có thể đã bị teo nên thời gian đánh thức và phục hồi chức năng sẽ mất nhiều thời gian, cũng như người đang quen sung sướng và không phải làm gì mà bây giờ bị bắt đi lao động nặng lại vậy. Những người bị suy nhẹ có thể hồi phục sau 6-12 tháng, suy nặng cần 2-3 năm, nhưng cũng có những người bị suy thượng thận vĩnh viễn.

Lưu ý: Suy tuyến thượng thận là bệnh nội tiết, không phải là bệnh thận, nên người bệnh cần được khám và điều trị tại chuyên khoa Nội tiết.

Mọi thông tin chi tiết xin vui lòng liên hệ edallyhanquoc.vn qua Hotline/Zalo: 0902.158.663 để được tư vấn và hỗ trợ nhanh nhất bạn nhé.